Nobelprijs Natuurkunde 2017 ‘markeert volstrekt nieuwe manier om naar het universum te luisteren’

3 oktober 2017

Nikhef-persbericht

De Nobelprijs voor Natuurkunde 2017 is zojuist voor de ene helft toegekend aan Rainer Weiss, en voor de andere helft gezamenlijk aan Barry C. Barish en Kip S. Thorne, alle drie van de LIGO-Virgo collaboration, voor ‘hun doorslaggevende bijdragen aan de LIGO-detector en de detectie van zwaartekrachtgolven’.

Natuurkundigen van Nikhef hebben belangrijke bijdragen geleverd aan de instrumentatie en data-analyse van dit onderzoek. Jo van den Brand (Nikhef en Vrije Universiteit Amsterdam) is woordvoerder van de Virgo Collaboration: “Ik ben zeer verheugd en trots dat de Nobelprijs dit jaar is toegekend aan ons onderzoek naar zwaartekrachtgolven”.

Ook Nikhef-directeur Stan Bentvelsen plaatst de Nobelprijs in breder perspectief. “Deze Nobelprijs benadrukt het enorme wetenschappelijke potentieel dat zwaartekrachtgolvenonderzoek heeft. De eerste directe detectie van zwaartekrachtgolven markeerde het startpunt van het op een volstrekt nieuwe manier naar het universum luisteren. Hiervoor was de visie van deze prijswinnaars noodzakelijk, samen met de enorme inzet van een grote groep experimentele wetenschappers, ingenieurs en technici.”

Rainer Weiss (emeritus hoogleraar in de natuurkunde van MIT) en Kip Thorne (emeritus Richard P. Feynman professor van theoretische fysica van Caltech) hebben in de jaren ’80 het Laser Interferometer Gravitational-wave Observatory LIGO in de Verenigde Staten voorgesteld als een manier om zwaartekrachtgolven te detecteren. Weiss en Thorne, samen met Barish (Linde Professor of Physics, emeritus van Caltech), speelden een leidende rol in het bedenken van de technologie, het oprichten van LIGO en het voltooien van het project zodat zwaartekrachtgolven gedetecteerd konden worden.

Op 14 september 2015 namen beide LIGO-detectoren (in Livingston, Louisiana en Hanford, Washington in de Verenigde Staten) voor het eerst direct rimpelingen in de ruimtetijd, zogeheten zwaartekrachtgolven, waar. De wetenschappers van de LIGO Scientific Collaboration – Virgo Collaboration (LVC) maakten hun baanbrekende ontdekking op 11 februari 2016  bekend. Deze eerste meting van zwaartekrachtgolven was een mijlpaal in de natuurkunde en astronomie. Het bevestigde een belangrijke voorspelling van Albert Einsteins algemene relativiteitstheorie uit 1915 en opende een nieuw venster op de kosmos.

Sindsdien zijn er nog drie keer zwaartekrachtgolven van twee botsende zwarte gaten gedetecteerd. De meest recente van deze detecties, op 14 augustus 2017,  is voor het eerst met drie detectoren tegelijk gedaan, namelijk de twee LIGO-detectoren en de geüpgradede Advanced Virgo die vanaf 1 augustus 2017 aangesloten is bij de LIGO-detectoren.

Nederlandse bijdragen zwaartekrachtgolvenonderzoek

Een groot aantal Nederlandse wetenschappers was nauw betrokken bij deze spectaculaire ontdekkingen en speelt ook in het verdere onderzoek van zwaartekrachtgolven een belangrijke rol. Als leden van de LIGO-Virgo Collaboration leveren zij cruciale bijdragen zowel aan de instrumentatie als de data-analyse, en werken zij mee aan de astrofysische interpretatie.

“Onderzoekers van Nikhef waren de initiators van de gezamenlijke LIGO-Virgo-werkgroep die Einsteins algemene relativiteitstheorie nu aan de ultieme tests kan onderwerpen,” zegt Chris Van Den Broeck (Nikhef en Rijksuniversiteit Groningen) , die deze groep voorzit. “Daarnaast zijn we pioniers geweest in het ontwikkelen van analyse-methoden om de structuur van neutronensterren te begrijpen uit hun botsingen, en in het gebruik van samensmeltende neutronensterren en zwarte gaten om kosmische afstanden te markeren, en zo de evolutie van het heelal beter te begrijpen.”

Gijs Nelemans (Radboud Universiteit en Nikhef) is nauw betrokken bij de astrofysische interpretatie van de gemeten zwaartekrachtgolven. Hij noemt de toekenning van de Nobelprijs aan zwaartekrachtgolvenonderzoek volledig terecht. “Een erkenning voor vernuft en vooral doorzettingsvermogen. Het laat zien dat topwetenschappers soms een hele lange adem moeten hebben. De prijs is ook echt erkenning voor de grote groepen technici, ingenieurs, natuur- en sterrenkundigen die hierin samenwerken.”

Voor de geüpgradede Advanced Virgo-detector nabij Pisa in Italië, die als uitbreiding van het LVC-netwerk op 1 augustus 2017 in gebruik genomen werd en op 14 augustus de eerste zwaartekrachtgolven detecteerde, is Nikhef verantwoordelijk voor seismische isolatie en voor optische sensoren die de stabiele werking van het instrument moeten garanderen. Verder speelt Nikhef een belangrijke rol binnen het Einstein Telescope project, een toekomstig observatorium voor zwaartekrachtgolven.

Sterrenkundigen van de Radboud Universiteit richten zich op de astrofysische interpretatie en het combineren van zwaartekrachtgolfinformatie met gegevens van traditionele telescopen. Daarvoor ontwikkelen ze binnen de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) onder andere de BlackGEM-telescoop.

Voor zwaartekrachtgolvenonderzoek is veel rekenkracht nodig. De LIGO-Virgo Collaboration maakt daarvoor onder andere gebruik van de Dutch National e-Infrastructure dat gecoördineerd wordt door SURF en gedeeltelijk gehuisvest is op Nikhef.

Meer informatie:

Beeldmateriaal en achtergrondinformatie vindt u op https://www.nikhef.nl/zwaartekrachtgolven-2016-2017/

Nobel Prize persbericht

Eerdere persberichten:

Zwaartekrachtsgolven gedetecteerd 100 jaar na Einsteins voorspelling
11 februari 2016

Zwaartekrachtsgolven gedetecteerd van tweede paar botsende zwarte gaten
15 juni 2016

Voor de derde keer zwaartekrachtsgolven van samensmeltende zwarte gaten gedetecteerd
1 juni 2017

LIGO-Virgo-netwerk opent nieuw tijdperk van zwaartekrachtgolfwetenschap
27 september 2017

U kunt contact opnemen met:

Afdeling Wetenschapscommunicatie Nikhef, Vanessa Mexner,
mail v.mexner@nikhef.nl  – Tel 020 592 5075 / 020 592 2075

Prof. dr. Stan Bentvelsen (directeur Nikhef),
mail s.bentvelsen@nikhef.nl – Tel 020 5925001 / 06 51111284

Prof. dr. Jo van den Brand (Virgo spokesperson, verbonden aan Nikhef en hoogleraar  aan de Vrije Universiteit Amsterdam),
mail j.van.den.brand@nikhef.nl – Tel 020 592 2015 / 06 20539484

Prof. dr. Gijs Nelemans (hoogleraar sterrenkunde, Radboud Universiteit en KU Leuven en verbonden aan Nikhef),
mail nelemans@astro.ru.nl – Tel 024 365 2983 / 06 45120189

Prof. dr. Chris Van Den Broeck (Senior-onderzoeker gravitatiefysica-groep van Nikhef en bijzonder hoogleraar Rijksuniversiteit Groningen)
c.van.den.broeck@nikhef.nl – Tel 020 592 2053 / 06 25133968

Over LIGO en Virgo:

LIGO wordt gefinancierd door de Amerikaanse National Science Foundation (NSF) en wordt gerund door Caltech en MIT, die het project hebben ontworpen en gebouwd. Meer dan 1000 wetenschappers van over de hele wereld nemen eraan deel via de LIGO Scientific Collaboration (inclusief de GEO Collaboration). Andere partners staan vermeld op: http://ligo.org/partners.php.

De Virgo Collaboration bestaat uit meer dan 280 natuurkundigen en technici van 20 verschillende Europese onderzoeksgroepen: zes van het Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) in Frankrijk; acht van het Istituto Nazionale di Fisica Nucleare (INFN) in Italië; twee in Nederland met het Nationaal instituut voor subatomaire fysica (Nikhef); het MTA Wigner RCP in Hongarije; de POLGRAW-groep in Polen,  Spanje met de Universitat de València, en de European Gravitational Observatory (EGO), het laboratorium waar de Virgo-detector gehuisvest is nabij Pisa in Italië.

Over Nikhef:

Het Nationaal instituut voor subatomaire fysica (Nikhef) verricht onderzoek op het gebied van deeltjes- en astrodeeltjesfysica. Nikhef is een samenwerkingsverband tussen de institutenorganisatie van NWO (NWO-I) en vijf universiteiten: de Radboud Universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen, de Universiteit van Amsterdam, de Universiteit Utrecht en de Vrije Universiteit Amsterdam. Nikhef is gevestigd op Amsterdam Science Park.

De Radboud Universiteit is daarnaast zelfstandig lid van Virgo.

Gravitatiefysicagroep Nikhef

Alle huidige medewerkers van de graviatiefysicagroep op Nikhef.