INTERVIEW Stan Bentvelsen is per 1 december herbenoemd als directeur van het Nikhef samenwerkingsverband voor een periode van nog eens vijf jaar. Hij wil deuren openen. Naar nieuwe fysica. En om nieuwe jonge fysici welkom te heten.
Hoe wordt de directeur van een NWO-instituut herbenoemd? Solliciteren op je eigen baan?
‘Ik ben destijds aangesteld voor vijf jaar met halverwege een lichte procedure om het daarna nog eens voor vijf jaar te doen. Eerder had ik al aangegeven dat ik verder wilde en kreeg te horen dat het wel goed kwam. Uiteindelijk viel de formele beslissing overigens pas elf dagen voor afloop van mijn herbenoeming. Ik begon net toch wat zenuwachtig te worden.’
Waarom wilde je verder?
‘Omdat ik het naar mijn zin heb. En omdat ik graag een paar dingen wil afmaken. De ontwikkelingen van dit vakgebied nemen nu eenmaal veel tijd. We hebben inmiddels een externe evaluatie van het samenwerkingsverband gehad, een portfolioanalyse en een strategiediscussie. Het wetenschappelijk programma van Nikhef is nog altijd ijzersterk en daarnaast is er veel dynamiek rondom nieuwe initiatieven waar richting aan gegeven moet worden. De ambitie van onderzoekers op Nikhef is springlevend, en dat is geweldig enthousiasmerend. We zijn nog lang niet klaar met de fysica.’
Wat je nu besluit, werkt nog decennia door.
‘De tijdspannes van projecten zijn in sommige gevallen gigantisch en dat maakt de afwegingen lastig. Enerzijds moet je niet willen beslissen over funding mogelijkheden in de verre toekomst, zeg 2065, dat is te ver weg. Anderzijds moet het idee wat je gaat doen, als je bijvoorbeeld een tunnel van 100 kilometer omtrek wilt graven, overtuigen.’
Welk idee zou dat zijn?
‘Voor de toekomst van Nikhef zijn de uitdagingen van de deeltjesfysica leidend. Met de LHC zijn we een enorme stap aan het maken. De infrastructuur van de toekomst zal in staat moeten zijn om weer een niveau dieper door te dringen in de bouwstenen van ons universum. We weten niet wat we zullen aantreffen, wat dat betreft leven we in buitengewoon spannende tijden.’
Wat is er nu zo spannend?
‘Ik ben zelf als fysicus opgegroeid met het Standaard Model waarbij nog één deeltje ontbrak: higgs. De speurtocht naar dat higgsdeeltje gaf de deeltjesfysica vanzelf richting. Nu het gevonden is, in 2012 op CERN, ligt het veld open. Het Standaard Model markeert niet het einde van ons onderzoek, dat weten we eigenlijk wel zeker, maar is juist het begin van een nieuwe episode. Er moet nieuwe fysica zijn. Maar waar?’
Wat is dan wijsheid?
‘We hebben een aantal ideeën die richting geven aan de speurtocht naar nieuwe fysica. Is het donkere materie? Geeft de nauwkeurige meting van de eigenschappen van het higgs een clou? Vinden we aanwijzingen in verschillen tussen materie en antimaterie? Zijn de neutrino’s boodschappers van nieuwe fysica? Met alle mogelijkheden en bijbehorende experimenten kneden we het Standaard Model. Tot het ergens knapt.’
Maar niemand weet nog waar het Standaard Model zal scheuren.
‘Dit is intrinsiek aan grensverleggend en nieuwsgierigheid gedreven onderzoek, al maakt het soms best lastig uit te leggen. Daarbij maak ik graag gebruik van de metafoor waarbij ik een deur voor me zie, die is opengegaan met de ontdekking van het higgs deeltje. Een nieuwe stap in onbekend terrein. De kamer erachter blijkt nog helemaal donker. Als je ‘halo’ roept kun je aan de echo van je stem horen dat je een grote ruimte binnengaat. Er is niet meteen een nieuwe muur. Omdat het donker is hebt je geen idee wat zich in de ruimte bevindt. We zijn op zoek naar het lichtknopje om helderheid te krijgen over de fysica voorbij het Standaardmodel.’
Met een brede aanpak.
‘Ja, ik ben overtuigd dat een brede aanpak de beste garantie voor succes biedt, ook voor CERN. De deeltjesfysica is traditioneel gebaseerd op versnellers. Maar de scheur in het Standaard Model kan ook zomaar uit een astrodeeltjes-experiment komen. Die experimenten zijn daarom minstens zo belangrijk om te doen.’
Je bent kritisch tegenover CERN?
‘Betrokken kritisch. Echt, CERN is het mooiste laboratorium, wereldwijd. En als Nederland steunen we het idee van een nieuwe versneller in Genève voor de verre toekomst, een elektron-positron machine om in detail het higgs te verkennen. Dit is een project dat miljarden zal kosten. De astro-deeltjes experimenten moeten het orden van grootten minder doen. En het helpt deze experimenten als CERN ook daar aandacht voor heeft.’
Heeft Nederland een belangrijke stem op CERN?
‘Formeel zijn we 4,7 procent van CERN, maar we zijn erg effectief. Ik bezoek als lid van de RECFA een paar keer per jaar andere lidstaten van CERN en stel daarbij vaak vast dat wij in Nederland prima zijn georganiseerd. Ons samenwerkingsverband tussen het instituut en de universiteiten werkt goed en ik voel daar een forse verantwoordelijkheid om dit in stand te houden. Iedere partij in het samenwerkingsverband beseft: in ons eentje zouden we op CERN geen deuk in een pakje boter slaan, maar samen en met een gezamenlijke strategie kunnen we veel voor elkaar krijgen.’
Alle universiteiten zijn nu aangesloten, behalve Leiden.
‘Daar zijn allerlei redenen voor. Leiden heeft een lange en uitstekende traditie in de theorie, en wat minder in de experimentele deeltjesfysica. Maar misschien gaat daar toch ook nog wel wat gebeuren.’
Komt een Nikhef-directeur eigenlijk nog zelf aan natuurkunde toe?
‘Ik zie veel natuurkunde langskomen en geniet daar van. Verder heb ik nog één promovendus, bij het DUNE-neutrinoexperiment op Fermilab en proto-DUNE op CERN. Geen betere manier om voeding met het onderzoek te houden. Maar zelf plotjes maken, nee, dat komt er niet meer zo van.’
Een promovendus in de neutrinoresearch, opmerkelijk voor de voormalige higgsjager Stan Bentvelsen.
‘Ik voel me verantwoordelijk in de breedte van het deeltjesonderzoek en dit onderwerp onderstreept dat ook. Het onderzoek aan de LHC-experimenten is spannend, Nikhef loopt daarin voorop, en ontvangt al de nodige aandacht. Toekomstig neutrino onderzoek kan wel wat extra gebruiken.’
Wat is er eigenlijk zo interessant aan neutrino’s?
‘Neutrino’s zijn letterlijk haast ongrijpbaar, en we weten er nog maar zo weinig van. Niet eens hun massa’s. Zijn het majoranadeeltjes of Diracdeeltjes? Zijn er neutrino’s die anders om hun as draaien of geen interacties aangaan met Standaard Model deeltjes? De neutrino’s vormen een cruciaal deel van het Standaard Model, maar tegelijk is het beeld wazig. Daar is dus nog veel te leren.’
Een breed portfolio, is dat zo’n stempel dat je in je tweede termijn wilt drukken?
‘Nikhef is al heel breed, zeker nu ook zwaartekrachtsgolven een groot programma vormen. Ik voorzie een aantal keuzes die we met z’n allen moeten maken in de komende jaren. Onderzoek aan gravitatiegolven is een uiterst interessant nieuw vakgebied. Het geeft op de beste manier toegang aan de vierde basiskracht, gravitatie, waar we nog zo weinig van weten op elementair niveau.’
Nikhef onderzoekt de optie van een Einstein Telescope in Limburg.
‘Of de volgende generatie van gravitatiegolven detectoren, de Einstein Telescope in Nederland zal komen is daarbij vers twee. Dit zou om een enorme infrastructuur voor Nederland gaan. Op Nikhef hebben we de ambitie om te onderzoeken of het mogelijk is de Einstein Telescope in Limburg te realiseren. Mocht dat lukken dan heeft Nederland een experiment op eigen bodem waarmee we voor een aantal decennia tot de wereldtop behoren op dit gebied. Een geweldig mooie kans en uitdaging! En als dat niet gebeurt en de Einstein Telescope wordt elders gebouwd dan opent dat mogelijkheden voor ander onderzoek; neutrino-experimenten bijvoorbeeld. Omgekeerd geldt dat er dan minder ruimte kan zijn voor dit soort astrodeeltjesfysica als de Einstein Telescope wel naar Nederland komt.’
Want?
‘Je kunt als klein land nu eenmaal niet alles doen. Hoe pijnlijk dat soms ook zal zijn, we moeten af en toe keuzes maken. Die keuzes moeten we eerst goed bespreken met elkaar om de mogelijkheden te onderzoeken. En dan er uiteindelijk een beslissing moeten komen; voor Nikhef is dat mijn verantwoordelijkheid. Het is belangrijk dat mijn collega’s de gemaakte keuzes zullen begrijpen. Dat kan ook, we zijn met zijn allen verstandige en verantwoordelijke mensen.’
Is dat ook je managmentstijl: we beslissen met elkaar?
‘Ik geloof niet in een bovenbaas die met de knoet regeert. We hebben hier een instituut vol fantastische wetenschappers. Prachtige mensen. Ik zie mezelf meer als faciliterend in mijn directeurschap die mensen de ruimte geeft om te excelleren. Maar soms moet je ook helder kunnen zijn en die keuzes durven maken.’
Je bent wetenschappelijk opgevoed op het Nikhef, net als veel anderen. Maar jij bent de baas. Lastig?
‘Soms wel. Vaak sta je in je rol als directeur met je neus richting de buitenwereld om het maximale voor Nikhef binnen te halen. Maar soms sta je opeens juist tegenover je eigen mensen. Dat kan wel eens moeilijk zijn of zelfs clashen. Daar leer ik dan ook van, bijvoorbeeld dat je nooit te veel kunt communiceren. Wel te weinig, overigens’
Nikhef is ook een gemeenschap van mensen.
‘Nikhef gaat zeker over mensen. De komende jaren zullen een aantal technische medewerkers met pensioen gaan, allemaal mensen die jarenlang fantastisch hebben bijgedragen aan Nikhef. Dat is een aderlating en biedt tegelijk ook weer kansen. Neem zo’n ETpathfinder in Maastricht, een testfaciliteit voor zwaartekrachtsgolven waar technici en wetenschappers aan zullen werken, een juweeltje. Het is altijd het onderzoek en de technische uitdagingen die de mensen bindt op Nikhef.’
Je bent prominent betrokken bij de nieuwe Europese strategie voor de deeltjesfysica.
‘Uiteindelijk zal een betrekkelijk kleine groep van beleidsmakers en wetenschappers deze strategie formuleren, en vanuit Nederland zijn daar drie mensen bij betrokken. De ideeën en inzichten halen we op uit discussies met de hele de gemeenschap. Een toevoeging vanuit Nederland aan de strategie is bijvoorbeeld de nadruk op de milieu aspecten van een nieuwe versneller. We kunnen geen versneller permitteren met een mega carbon footprint. De fysica is leidend, maar bewust omgaan met energie en klimaat vinden we een belangrijk element. ‘
Hoe belangrijk is die nieuwe versneller?
‘Heel belangrijk, maar dat maakt het nog geen makkelijke discussie. Ik vind het voortbestaan van CERN cruciaal voor het grensverleggend onderzoek in Europa. Dat is onder andere te garanderen door een groots relevant project te ambiëren. Verder is het van belang dat grote Europese laboratoria, waar Nikhef er één van is, aansluiten bij deze gedachte, zowel ondersteunend als complementair. Dan kun je echt spreken over een Europese Strategie voor Deeltjesfysica, in al zijn facetten. Enerzijds met grote infrastructuren en anderzijds in de volle breedte en diversiteit van onderzoek, waarbinnen ook de astrodeeltjes fysica een plaats heeft.’
Dichter bij huis is er de renovatie van het Nikhef-gebouw in Amsterdam Science Park.
‘Dat is een andere fascinerende uitdaging voor de komende jaren! Ik wil graag een mooi gebouw neerzetten, toekomstbestendig voor tenminste 20 jaar en waar iedereen zich prettig in voelt, waar veel discussies en toevallige ontmoetingen plaatsvinden en waar de jonge studenten en wetenschappers graag naar toe komen. Nog meer een broedplaats voor innovatieve ideeen. Het heeft ons tijd en moeite gekost om tot een ontwerp van het nieuwe gebouw te komen om deze wensen te faciliteren, want je komt ook aan de leefruimte van mensen in het huidige gebouw. Maar de vaart zit er nu wel in, denk ik.’
Over vijf jaar ben je 58 en directeur-af. Wat dan?
‘Ik heb altijd enorm genoten van de spanning van het wetenschappelijke onderzoek, en de kick van grenzen verleggen in onderzoek en heel af en toe iets te ontdekken. Dat is een ervaring die ik graag aan jonge mensen wil overgeven. Zelfs als ze niet in de deeltjesfysica blijven is dit een prachtige ervaring. Misschien richt ik me weer meer onderwijs, of op een andere manier om dit te faciliteren. Dat weet ik nog niet.’
Heb je ook zorgen over de deeltjesfysica?
‘Soms wel. De LHC-versneller zal de komende 15 jaar nog een enorme hoeveelheid data genereren. Hoe zorgen we dat het aantrekkelijk blijft voor jonge onderzoekers daar om de fysica uit te peuteren? Ik weet zeker dat ook in de komende jaren daar veel creativiteit voor nodig is. Het is daarom belangrijk dat deze jonge mensen de ruimte krijgen om die creativiteit te uiten, en dat is in de grote collaboraties soms best lastig. Hoe onderscheiden jonge onderzoekers zich? Ook hier speelt de renovatie van het Nikhef-gebouw een rol: het creëren van een plek waar mensen met nog meer samenkomen en makkelijker van elkaar leren. De deuren moeten letterlijk open staan.’
Nog een reden voor een zichtbaar brede onderzoeksagenda bij Nikhef.
‘Je gunt iedere generatie zijn eigen ontdekkingen en dan helpt het als je veel ijzers in het vuur houdt. Ik werkte mee aan de higgs en tijdens mijn directeurschap vonden we de eerste zwaartekrachtsgolf. Geweldige gebeurtenissen. Anderzijds moeten we ook eerlijk blijven, en vaststellen dat we misschien wel erg verwend zijn geraakt. Ook het jagen op meer details en hogere precisie is wetenschap, ook al vinden de kranten het minder makkelijk daarover te rapporteren.’
Als je mocht kiezen, wat moet Moeder Natuur ons dan nu cadeau doen?
‘De ultieme droom is de missing link tussen de kosmos en de deeltjeswereld. Misschien via zwaartekracht. Of via de ontdekking van donkere materiedeeltjes. Zoiets zou niet alleen een scheur in het Standaard Model betekenen, maar meteen ook het universum een stukje begrijpbaarder maken. Dan komt echt alles bij elkaar.’
(Martijn van Calmthout)